...sağlık bakanlığı...sgk...mali konular...makaleler...ihale...tedavi hizmetleri...ilaç ve eczacılık...denetim

3.01.2010

REKABET İLKESİ VE KİTLE BİRLİKTE CİHAZ EDİNME İHALE ŞARTNAMELERİ

REKABET İLKESİ VE KİTLE BİRLİKTE CİHAZ EDİNME İHALE ŞARTNAMELERİ


1.GİRİŞ
Kit[1] alımı ile birlikte cihaz edinme uygulaması, Sağlık Bakanlığına bağlı birimler ve üniversitelerin tıp fakülteleri tarafından gerek 4734 sayılı Kamu İhale Kanununun yürürlüğe girmesinden önce gerekse de anılan Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra uygulanan bir tedarik yöntemi olmuştur. Bu yöntem, kitlerin teslim programına uygun olarak idareye teslim edilmesi ile bu kitlerin kullanıldığı cihazların kitlerin kullanımı süresi boyunca idarede kurulması ve yüklenicinin sözleşmede öngörülen diğer yükümlülükleri yerine getirmesi çerçevesinde yürütülmektedir.
Ayrıntılı ve sürekli değişikliklere uğrayan mevzuatı nedeniyle üzerinde özellikle durulmayı gerektiren kit ve birlikte cihaz alımı konusu, sağlık sektöründeki diğer bazı alımlar gibi çok yönlü yapısıyla özel uzmanlık gerektirmektedir. Bir taraftan ihale sürecinde görev alan laboratuvar teknisyeni veya uzman doktorun akademik mesleki bilgisine, diğer taraftan alımı gerçekleştiren personelin güncel ihale mevzuatı bilgisine ihtiyaç duyulmaktadır.
Eğitimleri süresince ihale süreci ve söz konusu mal ve hizmetlerin içeriği ile ilgili bilgi sahibi olamayan doktorlar özellikle de laboratuvar uzmanları bu ihalelerde uzman üye olmak, şartname hazırlamak veya muayene komisyonunda görev almak üzere görevlendirilmekte; hatalı uygulamalardan ötürü zaman zaman sorumlulukları söz konusu olabilmektedir.
Bu yazıda kitle birlikte cihaz edinme sürecinde rekabetle ilgili bazı özellikli konularda dikkat edilmesi gereken konular üzerinde düzenleyici mevzuatı ile birlikte durulacak, ardından yüklenici-idare arası hukuki anlaşmazlıklara engel olabilecek ve sorunsuz bir uygulamayı sonuçlandırabilecek örnek şartname hükümlerine yer verilecektir.
Söz konusu tedarik yöntemi hakkında fazlaca kaynak bulunmadığından konular açıklanırken Kamu İhale Mevzuatı genel hükümleri ve Sağlık Bakanlığının çeşitli tarihlerde çıkarmış olduğu genelgelere başvurulacaktır.
2.REKABET VE SAYDAMLIK İLKELERİNE UYGUN ALIM
İhale dokümanlarının düzenlenmesinde 4734 sayılı Kanunun idarenin saydamlığı, rekabeti, eşit muameleyi sağlamakla yükümlü olduğunu düzenleyen 5.maddesi ile “teknik kriterler, verimliliği ve fonksiyonelliği sağlamaya yönelik olacak, rekabeti engelleyici hususlar içermeyecek ve bütün istekliler için fırsat eşitliği sağlayacaktır” hükmüne yer veren 12. maddesi göz önünde bulundurulmalı, rekabeti engelleyecek şekilde düzenleme yapmaktan kaçınılmalıdır.
Aşağıda kit karşılığı alım özelinde rekabete uygunluğun sağlanması için göz önünde bulundurulması gerekli bazı hususlara yer verilmiştir. Uygulamada karşılaşılması nedeniyle önem taşıyan söz konusu hususlara dikkat edilmesi sorunsuz bir alım yapılması için katkı sağlayabilecektir.

2.1.Teknik Şartnamede UygunlukÖncelikle rekabet ve eşit muamelenin sağlanmasına yönelik olarak Kanunun 12. maddesindeki “Belli bir marka, model, patent, menşei, kaynak veya ürün belirtilemez ve belirli bir marka veya modele yönelik özellik ve tanımlamalara yer verilmeyecektir.” hükmünün kit karşılığı cihaz alımlarında da göz önünde bulundurulması gerekmektedir.
Teknik gereklilikleri olmayan ve gereksiz ayrıntılar içeren şartname maddeleriyle bir markayı öne çıkarmak ve diğer markalar aleyhine durum oluşturmak rekabetin ihlali anlamına gelebilecektir.
2.2.Kısmi Teklife Açık İhaleStrateji Geliştirme Daire Başkanlığının 05.06.2008 tarihli Genelgesinde yer alan “Birkaç istekli tarafından karşılanması mümkün olan ihtiyaçların kısmi teklife açık olarak (kalem kalem ) ihale edilmesi (örneğin ilaç, serum, tıbbi sarf malzemeleri, demirbaş ve gaz alımları gibi), kit karşılığı cihaz edinme ihaleleri gibi gruplandırılabilecek ihtiyaçların temininde ise grup halinde ihaleye çıkılması hususuna dikkat edilmesi gerekmektedir.” ifadesi ihalelerin rekabete açıklığı ve şeffaflığı bakımından önem taşımaktadır.
Nitekim birçok parametrenin birden istendiği kit karşılığı cihaz alım ihalelerinde farklı marka ve modeldeki tüm cihazların bu parametrelerin tümünü karşılaması, bir marka bu parametrelerin tümünü karşılarken diğer markaların bu sayıda parametreyi ancak iki ve daha çok cihazla karşılayabiliyor olması ihtiyacı tek cihazla karşılayan firma lehine birden fazla cihazla karşılayan firma aleyhine durum oluşturmakta ve daha az sayıda isteklinin ihaleye katılabilmesine sebep olabilmektedir.
Örneğin İsteklinin teklif ettiği cihazın birçok parametreyi karşılayabildiği halde bir tek testi yapamadığından ihale dışı kalması gibi bir durum bu istekli aleyhine bir durum oluşturmaktadır.
Diğer markaların ilanda belirtilen sayıda parametreyi bir arada değerlendirecek durumda olmaması ve cihazın kit kompozisyonunda bu kadar çeşitli parametreyi bulundurmaması bir markanın şartnamede tarifi suretiyle rekabetin ihlali anlamına da gelebilecektir.
Bu durumun giderilmesi için yukarıda bahsi geçen genelgede belirtildiği şekilde gruplandırarak ihaleye çıkılması, rekabetin sağlanabileceği sayıda isteklinin ihaleye katılacağı parametrelerin bir arada ihale edilmesi uygun olacaktır. Parametrelerin toplu şekilde değil grup halinde ihalesi bu durumun önüne geçecek bir grup parametreyi tek cihazla karşılayabilen birkaç firmanın mevcut olması rekabeti artıracaktır.
Örneğin 30 parametre için ihaleye çıkılmış ve firmalardan biri cihazıyla bu parametrelerin tümünü karşılıyor, bir diğerinin bu parametreler için iki cihaz kurması gerekiyor. Diğer bir firma ise üç ayrı cihazla bu parametreleri çalışabiliyor ise; üç ayrı cihazla çalışan firma göz ardı edilmeksizin bu firmanın da ihaleye iştirak etmesi sağlanarak parametrelerin gruplanması rekabeti artıracaktır.

2.3.Kapalı Sistem Cihaz Satın AlınmamasıSağlık kurumlarının önceki yıllarda kit karşılığı edindikleri kapalı sistem (tek marka kite bağımlı olarak çalışan) laboratuvar cihazlarının kullanılmaması, uygun ve yeterli rekabeti sağlayabilmek amacıyla uygulamadaki kit karşılığı cihaz kiralama esaslarına uyularak ihale yapılması yerinde olacaktır. Kapalı sistem cihazın sürekli aynı marka kiti kullanması diğer kit ve cihazların tedarikçisi bulunan firmalar aleyhine doğrudan rekabetin engellenmesi anlamına gelebilecektir.
Ayrıca 2007 yılı Kamu İhale Tebliğinde de yer bulan “Kamu İhale Kurulunca Sağlık Bakanlığından görüş almak suretiyle Teknik şartnamede kitlerle cihazın aynı marka olması gerektiğine ilişkin yapılan düzenlemenin 4734 sayılı Kanunun “Temel İlkeler” başlıklı 5 inci maddesine aykırı olduğu ve bu düzenlemenin ihaleye katılımı ve rekabeti engellediğine karar verildiği” ifadesi de göz önünde bulundurulmalı, farklı marka kitlerle çalışabilen cihazlar tercih edilmelidir.

2.4.Kit’le Çalışacak Cihazın HibesiKitle çalışacak cihazın ihale yapılmaksızın hibe ve bağış yoluyla temini bu cihazla kullanılacak kitlerin de hibe olarak alınmasını gerektirmekte aksi halde rekabetin önü kesilmiş olmaktadır. Her ne kadar sonraki dönemde daha ileri düzenlemeler yapılmış olsa da 19.01.1996 tarihinde yayımlanan Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü genelgesinde yer verilen “…bağış ve diğer yollarla cihaz alımında kullanılacak kitlerin de bağışlanması şartı aranacaktır.” düzenlemesine değinmek gerekmektedir.
Bununla birlikte uygulamada cihaz ve kiti hibe edildiğinde bir süre sonra hibe edilen cihazın beraberinde bağışlanan kitler tükenmekte, idare bu cihazla çalışabilecek kit satın alarak aynı cihazın kullanmaya devam etmektedir. Bu uygulamanın yürürlükteki mevzuatta yeri olmadığı ve rekabet ilkesine aykırı olduğu görülebilmektedir.
Hibe edilen cihaz henüz çalışır durumda iken yukarıdaki uygulamanın mevzuata uyarlığının bulunmaması nedeniyle kit alımı için yeniden kitle birlikte cihaz edinmek ise hibe edilen cihazın yeterli süre kullanılamayarak israfı anlamına gelecektir.
Bu durumda her iki alternatifin sakıncasını gidermek için kitle birlikte cihaz hibesi kabul etmemek tavsiye edilebilecektir.

2.5.“Kapalı Sistem” Cihazın Hibe edilmesi
Kitle çalışacak cihazın “Kapalı Sistem” olarak adlandırılan yalnızca aynı marka kitle çalışan özellikte olması daha hatalı bir uygulama olarak göze çarpmaktadır.
Borçlar Kanunu’nun 234’üncü maddesinde hibe; “…mukabilinde bir ivaz taahhüt edilmeksizin malın diğer bir kimseye temliki” şeklinde tanımlanmaktadır. Ancak kitle birlikte kapalı sistem (yalnızca aynı marka kitle çalışabilen) cihazın hibesi ve hibe edilen söz konusu cihaza sonraki yıllarda sürekli aynı marka kitin temini rekabet koşullarının ihlali anlamına gelebilecek, söz konusu hibe karşılığında uzun yıllar kit satın alındığından ivazlı-karşılıklı bir mahiyete bürünmüş olacaktır.

2.6.Kit Test Sayıları ve “İş Artışı”nın UygulanmasıKamu İhale Genel Tebliğinde değinilen “toplam test sayısı belirtilerek teklif alınması ve kitlerin sayısının yıl içerisinde değiştirilerek toplam test sayısında alımın sonuçlandırılması…” gibi uygulamalardan kaçınılarak her kit başına gösterilen sayıda birim fiyat teklif alınması hususuna dikkat edilmelidir. Aksi halde saydamlık ve rekabete açıklık ilkesinin zedeleneceği söylenebilecektir.
Yapılan ihalelere ait teknik şartnameler incelendiğinde “Test sayıları hastane yönetiminin ve laboratuar hekimlerinin isteğine göre (istenen test sayılarındaki değişiklikler göz önüne alınarak) değiştirilerek kitlerin toplam bedeli değişmemek şartıyla kitler arasında değişiklik yapılabilir” şeklindeki yukarıdaki Genel Tebliğ hükmüne aykırı maddelere rastlanabilmektedir.
Rekabeti zedeleyebilecek ve kit fiyatları arasında fark olması ve test miktarında fazlaca değişikliğin yapılması halinde saydamlık ilkesi ihlal edilmiş olabilecektir. Bu nedenle söz konusu uygulama yerine 4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu 24. Maddesinin “Mal ve hizmet alımlarıyla yapım sözleşmelerinde, öngörülemeyen durumlar nedeniyle bir iş artışının zorunlu olması halinde, artışa konu olan iş idareyi külfete sokmaksızın asıl işten ayrılmasının teknik veya ekonomik olarak mümkün olmaması şartlarıyla birim fiyat teklif almak suretiyle ihale edilen mal ve hizmet alımları sözleşmelerinde % 20'sine kadar oran dahilinde, süre hariç sözleşme ve ihale dokümanındaki hükümler çerçevesinde aynı yükleniciye yaptırılabilir.” Düzenlemesi uygulanmalıdır.

2.7.Cihazın Yaşı
Genelgelerde yer alan “…beş yaşına kadar cihaz alınabileceği…” gibi düzenlemelere karşın teknik şartnamede kullanılmamış-yeni cihaz istenmesi veya bu sürenin genelgede belirtilen süreden daha az bir süreyle sınırlanması da rekabetin ihlali anlamına gelebilecektir.

3.TEKNİK ŞARTNAMELERDE YER VERİLEN HUSUSLAR
Teknik Şartnameler, kit karşılığı cihaz alımında hukuki anlaşmazlıklara sebep olmaması ve rekabeti engellememesi için büyük dikkatle hazırlanmalıdır. İhale sürecinde görev alan personelin, hukuki ve mali sorumlulukla karşı karşıya kalmamaları için şartnamenin her cümlesi üzerinde hassasiyetle durmaları gerekmektedir.
Sağlık Bakanlığı, şartname hazırlığına yardımcı olabilmesi için Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 14.01.2002 tarihli genelgesi ekinde ‘Örnek Şartname Formatı’na yer vermiş, idarelerin burada belirtilen hususlara yer vermesini asgari şart olarak belirlemiştir.

Bu bölümde öncelikle söz konusu formatta yer alan ifadeler özetlenmiş, ardından bazı ihale şartnamelerinde gözlemlenen ve ihalenin sağlıklı şekilde sonuçlanması ve uygulamada sorun çıkmaması için fayda sağladığı görülen şartname maddelerine değinilmiştir.

3.1.Genel Olarak Dikkat Edilmesi Gerekenler
Kit karşılığı cihaz ihale şartnamelerinde cihazın teknik özelliklerine ve idarenin taleplerine yer verilirken tereddüde, farklı yorumlara veya koşulların birbirleri ile çelişmesine yol açmamalı, kısa ve net ifade ve anlaşılır bir dil kullanılmalıdır.
Şartnamelerde, bir taraftan alınacak malzemeyi çok geniş bir kalite aralığında tanımlayan ve malzeme kalitesini düşürecek derecede serbestlik sağlayan, cihazın verimliliğini ve fonksiyonelliğini etkileyecek hükümler koymaktan kaçınılmalı diğer taraftan gerekli ve yeterli nitelikten fazlası talep edilmek suretiyle az sayıda isteklinin ihaleye iştirak etmesi ve kamu kaynağının israfına sebep olunmamalıdır.
Şartname ifadelerinin önce yürürlükteki Kamu İhale Mevzuatına ardından kurumun kendi düzenleyici işlemlerine aykırı ve bunlarla çelişik ifadeler barındırmamasına özen göstermelidir.

3.2.Genel Ekinde Yer Verilen Teknik Şartname Formatı: Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 14.01.2002 tarihli genelgesi ekinde ‘Örnek Şartname Formatı’na yer verilmiş ve burada teknik şartnamede yer verilmesi gerekli hususlar sıralanmıştır.
Her ne kadar sonraki yıllarda çıkarılan genelgelerle yer verilmesi istenen başka konular bulunsa da Şartname hazırlığında yol gösterici olacak bu formatın içeriğindeki bölümler ve önemli hususlara değinilmiştir.

Yukarıda adı geçen genelgede;

Reaktiflerin özellikleri konusunda,
Reaktiflerin cihaz ile uyumluluğu, firmaya ait özel etiket ve barkod taşıması, orijinal ambalajında olması,
Sarf malzemelerinin yüklenici tarafından ücretsiz olarak karşılanması gerektiği
Kitlerin kaç testlik ambalajlarda olduğu, zamanında bitirilemeyen kitler için hastane zararının en aza indirilmesi için kitlerin en küçük ambalajlarda olması,
Kitlerin tesliminin parti parti olacağı, miatlarının teslim tarihinden itibaren en az 6 ay olacağı, son kullanma tarihinden üç ay öncesinden haber vermek kaydıyla miktarı ne olursa olsun uzun miadlılarla değiştirileceği,
Kitlerin hatalı sonuç vermesi halinde yenileriyle değiştirileceği,
Firmaların iç kalite kontrol serumlarını sözleşme süresince ücretsiz olarak karşılıyacakları,
Cihazın teknik özellikleri konusunda,
Cihaz test kapasitesi ve cihaz kapsam tanımı (Ekran, yazıcı, güç kaynağı)
İşlemleri random acces(rastgele erişimli) çalışabilmesi
Reaktifin yerleştirilmesi ile sonucun alınması arasında mudahaleye gereksinim duyulmaması, sistem çalışırken numune girilebilmesi,
Tercih nedeni özellikler bakımından,
İstenenin üzerinde test hızı,
Kullanılacak sarf malzemelerinden dolayı işletme maliyetinin düşüklüğü,
Daha kapasiteli analiz programı,
(Tercih nedenleri, aradaki farkın maliyeti dengeleyici unsur teşkil etmesi halinde işletilmesi gerektiği)
Cihaz montajı ve eğitim verilmesi konusunda,
Montajın firma tarafından ücretsiz yapılacağı, laboratuarda altyapı değişikliğinin gerekmesi halinde maliyetin firma tarafından karşılanacağı, cihaz çalışması için gerekli su elektrik gibi ihtiyaçları idarenin karşılayacağı,
Cihazı kullanılacak personelin eğitimi firma tarafından karşılanacak, kullanım klavuzu ve diğer dokümanın Türkçe olarak kuruma verileceği,
Cihaz garantisi, muayene ve kabul konusunda,
Kullanılacak yedek parça dahil sözleşme süresince ücretsiz olmak kaydıyla garanti
Arıza durumunda 24 saat içinde müdahale, onarılamama halinde yedek cihazla değişiklik yapılması, aksi halde aksi halde aksayan test maliyeti kadar ceza ödenmesi,
Deneme kullanımı yapılacağı, muayene sırasındaki masraflar ve doğabilecek hasarın firmaca karşılanacağı,
Tekliflerin hazırlanması konusunda,
Şartnameye uygunluk belgesinin hazırlanması gerektiği menşe belgeleri, standart ve satıcı etkti belgelerinin ve cihazla ilgili diğer teknik dökümanların beraberinde verilmesi gerektiği,

Hususlarına yer verilmesi gerektiği düzenlemesi yapılmıştır.

3.3. Bazı Örnek Şartname İfadeleri

Teknik Şartnamelerin içeriğinde bulunması gerekenler büyük oranda yukarıda aktarılan genelge ekinde bildirilmekle birlikte hastane idareleri tarafından rekabeti engellememek, saydamlık ve açıklık gibi temel ilkelere uygun olmak şartıyla şartnamelere konulan hükümler bulunmaktadır. Bu hükümlerden bazıları tüm şartnameler için örnek sayılabilecek hüviyette olabilmektedir. Bu bölümde söz konusu ifadelerden bazılarına yer verilecektir.

Ücretsiz sarf malzemesi: Sarf malzemelerinin firma tarafından ücretsiz olarak karşılanması hükmü şartnamelerde gerekli ayrıntıya kavuşturulmuş, kastın ne olduğu söz konusu malzemeler açıklıkla sıralanarak tereddütler giderilmiştir.

Kitlerin küçük ambalajlarda sunulması: Hastanenin zamanında bitirilemeyen kitlerle uğrayacağı zararının en aza indirilebilmesi için reaktiflerin en küçük ambalajlarında olması gerektiği şeklinde örnek şartname formatında yazılı ifade ayrıntılandırılmakta, Daha az miktarda test istemi için daha küçük ambalajların öngörülmesi, sınırlayıcı hüküm konulması söz konusu olabilmektedir. “Test istemi 1.000 olan kitler en fazla 200 testlik ambalajda olmalıdır.” Şeklindeki ifade bu yaklaşıma örnek verilebilir. “İstekli firmalar hangi reaktifleri ne miktarda ambalajlarda vereceklerini liste halinde bildirmelidirler.” ifadesi de istekliler arasında karşılaştırma ve tercihi kolaylaştırması yönünden önem taşımaktadır.

Eksik reaktiflerin tamamlanması: “Cihazlarla birlikte kullanılacak reaktiflerden herhangi birinin veya birkaçının teklifte firma tarafından belirtilen ve taahhüt edilen test miktarı kadar test çalışmaya yetmediği test sayısının eksik kaldığı tespit edildiği takdirde firma eksik test miktarı kadar reaktif açığını ücretsiz olarak temin etmeyi taahhüt ve temin edecektir.” ifadesine rastlanmaktadır.

Onarılmama halinde cezai şart: Örnek şartnamede “Yedek parça ve garantili cihaza arıza durumunda 2 saat içinde müdahale ve onarılmayan cihaz 72 saat içinde firma tarafından yedek bir cihazla değiştirilmesi yanında firmanın bir iş gününü geçen arızalarda her aksayan test maliyeti (Bütçe Uygulama Talimatındaki Fiyat) kadar ceza ödeyeceği” hükme bağlanmakla aksamanın devamı halinde uygulanacak cezai müeyyideye yer verilmemiştir. Bazı şartnamelerde bu önemli boşluğun doldurulduğu gözlenmekte; “Cihazın 72 saat içinde çalışır hale getirilmediği takdirde, yüklenici 72 saatten sonra bu durumun devam ettiği her gün için ihale bedelinin % 0,5 (bindebeşi) oranında ceza ödeyecektir” ifadesine yer verildiği görülmektedir.

Hastane otomasyonuna uygunluk: Cihazın hastane otomasyon sistemine uygunluğu da şartnamelerde yer bulan ifadelerdendir. “Cihaz otomasyon sistemine uygun network bağlantı sistemine sahip olmalıdır veya cihazın hastane otomasyon sistemine uyumlu hale getirilmesi ve LİS bağlantısı ihale uhdesinde kalan firma tarafından ücretsiz olarak sağlanmalıdır” şartı buna örnek olarak verilebilir. Ayrıca yine otomasyonda kullanılmak üzere “cihazda barkod okuyucusu olmalıdır.” ifadesine de yer verilmektedir.

Test sayısı için esas alınacak kriter: İdare ile firma arasında tahakkuk edecek kit sayısı konusunda hukuki anlaşmazlıklar çıkmasına engel olmak üzere bazı şartnamelerde “İhale uhdesinde kalan firmaya hastane idaresinin yapacağı ödemelerde firmanın hastane ayniyatına teslim ettiği test sayıları değil laboratuarda çalışılan net test sayıları esas kabul edilecektir yani hasta sonucu satışı kadar ödeme yapılacaktır. Bu konuda hastane otomasyon sistemi ve laboratuarın bildireceği çalışılmış ve otomasyonda sonucu onaylanmış net test sonuç sayıları esas kabul edilecektir.” ifadesi kullanılmıştır.
4. SONUÇ
Kitle birlikte cihaz edinme uygulamaları teknik bilgi ile beraber güncel mevzuat bilgisi gerektirmesinden dolayı sıklıkla rekabet ve saydamlığın ihlaline konu olabilmekte, bu durum ise daha çok şartname hazırlamalarında eksiklik ve yanlışlıklardan ileri gelmektedir. Bu çalışmada rekabet ihlaline sebep olabilen çeşitli hususlar üzerinde durulmuş, ayrıca hukuki anlaşmazlıklara sebep olunmaması ve rekabetin engellenmemesi için şartnamelerde bulunması gereken hükümlere değinilmiştir.
Söz konusu alımın Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık kuruluşları ile birlikte üniversite hastanelerinde de uygulanmakta ise de yukarıda değinilen Sağlık Bakanlığı genelgeleri üniversitelerce de uygulanarak verimli, etkin ve ekonomik alım sağlanabilecektir. Nitekim bu genelgeler rekabet ve saydamlık ilkelerinin temini amacıyla genel hususlarda düzenleme yapmıştır.


--------------------------------------------------------------------------------

[1] Kitler; sağlık hizmeti veren kuruluşların laboratuarlarında tahlil ve tetkik amaçlı kullanılan malzemeler için yararlanılan, tahlil yapılacak maddeyle reaksiyona geçerek gerekli sonucun elde edilmesine yardımcı olan reaktifler, kimyasal maddelerdir.

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Related Posts with Thumbnails